Από την πανσπερμία των αρχαίων Ελλήνων στα Φθινοπωρινά «πολυσπόρια» των Νεοελλήνων.

Πολλά από τα λατρευτικά έθιμα του χρόνου (του ενιαυτού) είναι αγροτικά με πανάρχαιες ρίζες και αφορούν στην προσπάθεια εξευγενισμού αφ’ ενός και ευχαριστιών αφ’ ετέρου προς τον δαίμονα της βλάστησης με την προσδοκία της καλής εσοδείας. Επειδή μάλιστα οι καιρικές συνθήκες δεν είναι ταυτόχρονα σε όλη την Ελλάδα οι ίδιες, η έναρξη των αγροτικών εργασιών και κυρίως της σποράς και οι σχετικές συνήθειες γίνονται σε διαφορετικές ημέρες του φθινοπώρου που απέχουν λίγο μεταξύ τους. Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου αλλού σφραγίζει το τέλος και αλλού το μέσον της σποράς. 

Ο λαός τη λέει Αποσπορίτισσα ή Μεσοσπορίτισσα και τη θεωρεί προστάτιδα της σοδειάς, και προς τιμήν της «εισάγει» συμβολικά, κατ’ αρχαία συνήθεια (πανσπερμία) στο ναό» «πολυσπόρια» ή «μπουμπόλια» ή «μπουσμπουρέλια».    Την παραμονή ή και ανήμερα των Εισοδίων και του Αγίου Ανδρέα, με έσχατο χρονικό όριο την εορτή της Αγίας Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου), οι νοικοκυρές βράζουν πολλών ειδών σπόρια μαζί: σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβίθια, κουκιά και τα μοιράζουν στη γειτονιά «για να γίνουν τα σπαρμένα».

Από αυτά ένα πιάτο «εισάγουν» στην εκκλησία, όπου διαβάζεται κατά την λειτουργία και μοιράζεται στο εκκλησίασμα. Ένα μέρος επιστρέφεται στο σπίτι. Από αυτό έχουν μερίδιο και τα ζώα, ιδιαίτερα τα καματερά βόδια (βόες αροτήρες), και το υπόλοιπο το ρίχνει ο γεωργός στο χωράφι για να αναπαυθεί ο σπόρος. Αλλού παίρνουν πολυσπόρια και πάνε στη βρύση «για να την ταΐσουν». Ρίχνουν τα σπόρια στο νερό και λένε: «όπως τρέχει το νερό να τρέχει και το βιός» κατόπιν παίρνουν νερό και γυρίζουν στο σπίτι. Η προσφορά της πανσπερμίας είχε και τον χαρακτήρα κολλύβων για τους νεκρούς. Είναι γνωστό ότι όσπρια είναι το κύριο φαγητό των νεκροδείπνων και μνημοσύνων.

Οι αρχαίοι προσέφεραν εξάλλου την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, πανσπερμία στη Δήμητρα και τους δαίμονες της ευφορίας της γης, καθώς και στον ψυχοπομπό Διόνυσο και τις ψυχές των νεκρών, όταν ήταν ανοιχτός ο Άδης. Αλλά και κατά την εποχή της συγκομιδής των καρπών των δένδρων, που συμπίπτει με τους μήνες Οκτώβριο – Νοέμβριο, τον μήνα Πυανεψιώνα των αρχαίων, μοίραζαν κουκιά. Η μετάληψη της πανσπερμίας αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα συνέχειας ανά τους αιώνες μιας λατρευτικής συνήθειας της λαϊκής θρησκείας, στον κύκλο της ζωής και του χρόνου.

Στην Παναγία (οι αρχαίοι στη Δήμητρα) προσφέρεται «ευχαριστήρια πανσπερμία για το καλό που πέρασε και για το καλό που πρέπει να συνεχιστεί», καθώς η σοδειά του καλοκαιριού έχει καταναλωθεί σχεδόν κατά το ήμισυ:  «μισό ‘φαγα, μισό ‘σπειρα, μισό ‘χω να περάσω».

Αικατερίνη Πολυμέρου – Καμηλάκη

Δ/ντρια του Κέντρου Ερεύνης  της Ελληνικής Λαογραφίας

της Ακαδημίας Αθηνών.