Ελιά, ελιές, λάδι.

Η ελιά, σύμβολο του μεσογειακού τοπίου, ήδη από την αρχαιότητα αποτελούσε παράγοντα οικονομικής ευημερίας, υγείας και υψηλής γαστρονομίας. Η Κρήτη, η Πελοπόννησος, τα ελληνικά παράλια και πολλά νησιά του Αιγαίου και του Ιουνίου, διαθέτουν ελαιώνες και η έννοια της ελιάς είναι συνδεδεμένη με την ύπαρξη τους. Το λιόφυτο τοπίο, η διατροφή, συμβολική σημασία που περιβάλλει το δέντρο και τον καρπό του, συνθέτουν το τρίπτυχο του πολιτισμού της ελιάς, για το οποίο δηλώνεται ζωηρό ενδιαφέρον τις τελευταίες δεκαετίες. 

Ο πολιτισμός της ελιάς που περιλαμβάνει άπειρες εμφανίσεις, αφορά αντικείμενα, τεχνικές, διατροφικές συνήθειες, λατρευτική συμπεριφορά, μαγικές τελετουργίες, ιατρικές συνταγές, καλλυντικές ουσίες, συμβολισμούς που ξεπερνούν τον τόπο και το χρόνο χρήσης και αναφοράς τους. 

Το ελαιόλαδο κατέχει δεσπόζουσα θέση στο διατροφικό κώδικα των ελαιοπαραγωγικών περιοχών, ενώ η ελιά, ως καρπός θρεπτικός, εύγευστος, φθηνός και εύκολα διατηρήσιμος καταναλώνεται ευρέως στο καθημερινό νεοελληνικό τραπέζι αλλά στις νηστείες και τα νεκρόδειπνα.

Από τον κύκλο παραγωγής του ελαιόλαδου, τίποτα δεν ήταν άχρηστο στην παραδοσιακή κοινωνία.  Το υποπροϊόν της ελαιοποίησης , δηλαδή ο πυρήνας, χρησιμοποιείτο παλιότερα ως τροφή των οικόσιτων ζώων, ως λίπασμα στα χωράφια και ως καύσιμη ύλη. 

ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΙΑΣ της ΣΠΑΡΤΗΣ

Πέρα από τις κύριες χρήσεις του στη διατροφή και τη συντήρηση τροφίμων, το λάδι χρησιμοποιήθηκε και ως φωτιστική ύλη. Η λυχνία (λίχνος) με το λάδι παρείχε για αιώνες το απαραίτητο φως για τις νυχτερινές εργασίες. Το λυχνάρι ήταν μονόφωτο, με ένα φυτίλι ή πολύφωτο με περισσότερα από ένα φυτίλια. Με λάδι άναβε και εξακολουθεί να ανάβει το καντήλι στο εικονοστάσι. Το λάδι του καντηλιού θεωρούνταν και έπρεπε να είναι καθαρό.  

Στη νεοελληνική λατρεία, η οποία διατηρεί στοιχεία από την αρχαιοελληνική, εμπλουτισμένη με στοιχεία από την Παλαιά Διαθήκη και το χριστιανισμό, το λάδι κατέχει σημαντική θέση τόσο επίσημα μυστήρια της εκκλησίας όσο και στις δευτερεύουσες αλλά συνήθεις μαγικοθρησκευτικές χρήσεις. Η συμβολική χρήση του στα μυστήρια (βάπτισμα, χρίσμα, ευχέλαιο) είναι μυητική, επικοινωνιακή και αποτρεπτική, εξορκίζοντας από τον κατηχούμενο το κακό και θεραπεύοντας τον από πληγές της αμαρτίας. 

Ο συμβολισμός και η ιερότητα του ελαίου βασίζονται σε παλαιότερες αλλά ισχύουσες δοξασίες για τις θαυμαστές θεραπευτικές του ιδιότητες. 

Η ελιά έχει, σύμφωνα με την παράδοση των λαών της Μεσογείου, θεϊκή καταγωγή και συνδέεται με λατρευτικές τελετές και σημαντικά κέντρα λατρείας. Στην Αρχαία Ελλάδα η ελιά συνδέεται με τη θεά Αθηνά. Ιδιαίτερη ιερότητα είχε η αγριλιά, με τα κλαδιά της οποίας κατασκευάζονταν τα στεφάνια των νικητών – αθλητών στο ιερό του Διός  στην Ολυμπία. Αλλά και στην Παλαιά Διαθήκη, το λάδι θεωρείται τροφή θεόσταλτη και η επάρκεια του θείο δώρο. Η ελιά συμβολίζει την ειρήνη και τη συμφιλίωση, αφού κλαδί ελιάς κομίζει το περιστέρι στο Νώε.  

Αν και η σημασία του ελαιολάδου είχε επισημανθεί στις μεσογειακές χώρες παραγωγής του, η βιολογική του αξία άρχισε να μελετάται συστηματικά τα τελευταία μόλις χρόνια, με αποτέλεσμα να αποδεικνύονται εργαστηριακά ολοένα και περισσότερες ευεργετικές ιδιότητές του. 

Από την πολλαπλότητα χρήσεων και συμβολισμών της ελιάς και του καρπού της προκύπτει ένα πλήθος εικαστικών δημιουργημάτων που ερμηνεύουν μια η περισσότερες πλευρές της. Αλληγορία η πραγματικότητα, η ελιά με το σταχτοπράσινο γυαλιστερό της φύλλωμα, που αναδίδει φως και αντανακλά τον ήλιο, και τον ευεργετικό της καρπό, θα αποτελεί ευτυχώς και για το μέλλον, ένα ενδιαφέρον θέμα για τους ποιητές και τους καλλιτέχνες. Όσο μάλιστα θα μαθαίνουμε να μελετάμε τα δένδρα, η ελιά θα αποτελεί το Αλφάβητό μας

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ - ΚΑΜΗΛΑΚΗ 

Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής  Λαογραφίας

της Ακαδημίας Αθηνών